Co to jest bento - historia, fakty, ciekawostki

Szanowni Państwo. Na zlecenie bentomania.pl przeprowadzono w Polsce badania opinii publicznej. Na pytanie co to jest bento na 100 ankietowanych osób żadna nie odpowiedziała poprawnie (jeden "fanatyk internetu" stwierdził, że to najnowszy tablet APPLE'a - poniekąd też miał rację, BENTO to aplikacja, a BENTO BOOK to innowacyjny laptop, tablet niedalekiej przyszłości).

Zwiększono liczebność grupy badanej do 500 osób, co pozwoliło znaleźć kilka osób, które udzieliły poprawnej odpowiedzi...

Było ich dokładnie 5: student japonistyki, zapalony podróżnik i miłośnik Japonii, młoda matka uwielbiająca gadżety i dwie osoby zafascynowane kuchnią orientalną.

Według nas brak wiedzy o japońskim bento to poważne niedopatrzenie i duża strata dla wszystkich. Czas to zmienić.

Chcemy by Japonia kojarzyła się Państwu nie tylko z elektroniką, ikebaną, origami czy karate. 

W dostępnym, polskim piśmiennictwie próżno szukać artykułów o tradycji bento. Postanowiliśmy je dla Państwa zebrać w jednym miejscu, oszczędzając czas spędzony na googlowaniu.

Bo o bento, nie wypada nie wiedzieć. Niedługo może będzie miłym obowiązkiem jego: przygotowywanie, "obdarowywanie" i smakowanie.

Nadchodzi czas bento :-D

Wszystkie artykuły pochodzą z polskich źródeł.

KORNEL DRZEWIŃSKI

O-bento - japońska żywność w pojemniku

Najwcześniejsze w Japonii wzmianki o zapakowanym pożywieniu pochodzą z około V wieku, kiedy Japończycy wyruszali na polowania lub do odległego miejsca pracy.

Zabierali ze sobą najczęściej podsuszony ryż, który był jedzony po wymieszaniu z zimną lub gorącą wodą oraz w postaci ręcznie zrolowanych porcji.

W „Nihonshoki“ wspomina się, że sokolnicy zabierali ze sobą pożywienie w woreczkach a w „Ise Monogatari“ (kolekcji lirycznych opowieści z X w.) znajdują się ilustracje, na których ludzie spożywają ryż podczas podróży.

Określenie „obento“ jest często kojarzone z shogunem Odą Nabunaga (1534 - 1582), który żywił dużą liczbę ludzi w swoim zamku poprzez racjonowanie porcji.

Słowo „o-bento“ było używane do określenia prostego pożywienia, które rozprowadzano w ten sposób.

Japończycy pracując poza domem daleko w górach na polach, na rybackich łodziach lub w miastach najczęściej nie mieli czasu aby wrócić na obiad do domu.

W ich pudełkach z posiłkiem najczęściej znajdował się biały ryż wymieszany z kaszą jaglaną lub innym składnikiem w zależności od regionu geograficznego.

Obento zwane menko otrzymywali walczący w owym czasie wojownicy.

Bento w okresie Edo - XVII-XVIII wiek

Dla ludzi z okresu Edo (1603 - 1868) obento było nieodłącznym towarzyszem dalekich wycieczek lub wizyt w teatrze.

Makunouchi bento zawierał ryż w postaci małych cylindrycznych porcji obsypanych ziarnem sezamowym oraz bogaty asortyment dodatkowych dań, które pojawiły się w tym okresie po raz pierwszy jak m.in. tamagoyaki (słodki omlet) czy kamaboko (gotowana pasta rybna).

Można powiedzieć, że nazwa makunouchi bento wywodzi się z faktu że widzowie jedli podczas przerw w spektaklu.

W okresie Edo, kupcy pakowali ulubiony asortyment żywności w fantazyjnie przewiązane pudełka dla ludzi idących na spektakle teatru.

Od tej pory pudełka obento wykonywane na specjalną okazję jak m.in. uroczystości domowe, ceremonie buddyjskie - przybierają unikalne, skomplikowane artystyczne formy używane nierzadko podczas ceremonii picia herbaty.

Jednym z tradycyjnych, stosowanych do dziś typów opakowania obento, jest styl hangetsu (półksiężyc), który faworyzowany był przez mistrza herbaty Sen no Rikyu (1522-1591).

Inne pudełka używane przez mnicha i malarza z okresu Edo - Shokado Shojo (1584-1639), zyskały obecnie nazwę Shokado obento.

Żywność, która znajdowała się tam wewnątrz, była zróżnicowana stosownie do pory roku, określonej uroczystości oraz miała wyszukany smak.

W niektórych japońskich restauracjach, podczas konsumpcji przy niskich stolikach, używane są także pojemniki obento przy indywidualnym serwowaniu wybornego dania kaiseki ryori.

Te restauracje używają pudełek obento głównie jako szczególny sposób podania, w innych można zamówić posiłek w obento „na wynos“ aby spożyć go domowym zaciszu.

Japończycy przywiązują dużą wagę do estetycznej aranżacji ich posiłku na stole a także i w szczelnym pojemniku obento.

W dawnych wiekach, pudełka obento sporządzano z liści dębu, magnolii lub bambusa. Później wykonywano je z drewna.

W niektórych regionach Japonii ozdobne pudełka z przykrywką były zrobione z przeplatających się cienkich pasków bambusa lub wikliny. Tego rodzaju pojemniki produkowane i sprzedawane są także i dzisiaj jako wyroby tradycyjnego japońskiego rękodzielnictwa.

Czarny pojemnik Fuchidaka bento ze świątyni Daitokuji w Kioto jest prototypem bento, odznaczającym się niezwykłą prostotą, wygodą i elegancją. Używany bywa wyłącznie do serwowania potraw wegetariańskich i słodyczy.

Ores Meji - XIX i XX wiek

W okresie Meiji (1868 - 1912), kiedy w Japonii zaczął rozwijać się szybko system kolejnictwa, pojawił się ekiben (ekibento) - pojemnik obento kupiony na stacji kolejowej.

Pierwszy ekiben zawierający małe zrolowane porcje ryżu (onigiri) z kwaszonymi morelami (tsukemono) sprzedano w 1885r. na stacji Utsunomiya w pref. Tochigi.

Obecnie na stacjach kolejowych w Japonii sprzedaje się ok. 3000 różnych rodzajów ekiben charakterystycznych dla poszczególnych miejscowości.

Także makunouchi bento i sushi bento występują w bogatej gamie dla wygody podróżujących.

Bento dziś

Współczesne pojemniki z posiłkiem są bardzo popularne wśród japońskich dzieci, studentów i dorosłych - towarzyszą im w szkole, w pracy i na piknikach.

Część typowych pudełek obento przeznaczona jest na ryż, inne mieszczą kilka rodzajów dań zrobionych z warzyw, owoców, mięsa, ryb, jajek i ciasta - z tego względu wielkość pojemników jest zróżnicowana.

Ponieważ coraz więcej kobiet pracuje obecnie poza domem, pojemnik obento jest jednym z najbardziej poszukiwanych przedmiotów użytkowych w różnych sklepach (bento-ya), które nawet specjalizują się w ich wzornictwie.

Oprócz popularnych makunouchi bento, wiele z nich oferuje pojemniki w chińskim lub zachodnim stylu (lunch box).

Nowoczesne pojemniki obento zrobione są z różnych materiałów takich jak drewno, metal (anodowane aluminuim) i tworzywa sztuczne.

Najczęściej posiadąją kształt prostokąta, owalu lub koła oraz zapewniają długotrwałe utrzymanie ciepła przyrządzonego posiłku i są antyseptyczne.

Ponieważ są wodoszczelne, mogą być stosowane dla płynnej zawartości. Niektórzy Japończycy dokupują do pudełka obento odpowiednio dopasowane pałeczki, srebro stołowe oraz odpowiednie etui do ich transportu. 

O-bento w swoim historycznym rozwoju jest wyrazem estetycznych wartości i stanowi ważną część kultury materialnej Japonii, mając swoje społeczne implikacje i interakcje.

Jest przekaźnikiem informacji między wykonawcą a odbiorcą - między matką a dzieckiem, między żoną a mężem. Jest ważnym łącznikiem między domem (uchi) a otoczeniem (soto).

Na japońskim rynku ukazuje się obecnie duża liczba czasopism poświęconych sztuce wykonania o-bento, a na początku każdego roku szkolnego powstają szkolne grupy dyskusyjne dla młodych matek związane z tym tematem. Przygotowane w domu obento jest ważne nie tylko dla sukcesów dziecka w szkole ale też stanowi ważną drogę w samorealizacji matki*. 

Kornel Drzewiński
źródła:

* Alisal Maria Dolores Rodriquez “Japanese Lunch Boxes: From convenient snack to the conveniencestore”.Consumption and Material Culture in Contemporary Japan.Ed. and Comp.Michael Ashkenazi and John Clammer. London: IBT Global, 2000

Jedzenie nie jest tylko jedzeniem

Społeczeństwo japońskie jest znacznie bardziej zhierarchizowane niż nasze – wystarczy przypomnieć sobie badania Ruth Benedict oraz jej uwagi na temat tej kultury w Chryzantemie i mieczu – inna jest także funkcja systemu szkolnictwa: ma on wprowadzać w porządek społeczny i reprodukować role w nim panujące, przyzwyczajając zarazem dzieci do słuchania swoich przełożonych i autorytetów.

Jednocześnie dla Japończyków „jedzenie nie jest tylko jedzeniem”¹, jest zarówno formą kultywowania rodzimej tradycji (co ma szczególne znaczenie), jak i odzwierciedla naturę tejże kultury przez kładzenie nacisku na zupełnie inne czynniki niż kultura Zachodu. Jak zauważa Allison: 

 [...] kluczowym elementem jest wygląd. Jedzenie musi być uporządkowane, poukładane, zaaranżowane i wystylizowane żeby stało się wizualnie atrakcyjne. Prezencja jest kwestią o krytycznym znaczeniu: nie tak może ważnym jak smak i wartości odżywcze, które to cechy bardzo często są przyporządkowywane japońskiemu jedzeniu, ale to, jak jedzenie wygląda jest co najmniej równie ważne jak smakuje i jak korzystny wpływ ma na organizm człowieka².

Ta organizacja jedzenia sprawia, że różni się ono znacznie od opisywanego m.in. przez Douglas euro – amerykańskiego typowego posiłku, z mięsem w centralnym punkcie oraz z warzywami i „wypełniaczem” na obrzeżach posiłku.

Dlatego też jednym z bardziej pielęgnowanych zwyczajów w szkole jest wspólne jedzenie przez dzieci drugiego śniadania, zwanego obento. Przygotowywanie tego posiłku nie jest tylko zwyczajnym przygotowywaniem jedzenia dla dziecka do szkoły, obento stało się w Japonii na tyle ważnym elementem życia każdej matki, że wokół niego powstał cały przemysł dostarczający książek, czasopism a także akcesoriów do robienia obento.

Jest ono kwintesencją zasad rządzących przygotowywaniem posiłków w Japonii: wszystkie części muszą być oddzielone od siebie, przeciwstawione sobie (kolorem, kształtem fakturą etc.), na tyle małe, żeby można było je zjeść bez problemu na raz, są wyrazem i świadectwem wytężonej pracy przygotowującego (w tym przypadku matek dzieci, dla których, według Allison, jest to „pełnoetatowa praca w domu”, co sprawia, że osoba matki staje się powoli zinstytucjonalizowana) oraz posiadają jakieś znamię natury.

Tego typu jedzenie, zwłaszcza dla małych dzieci, jest wyraźnym sygnałem, że istnieje pewien porządek rzeczy i że należy go respektować oraz że osoba, która przygotowuje posiłek jest odpowiedzialna za tą czynność według wyśrubowanych standardów perfekcji.

Obento najbardziej charakterystyczne jest dla japońskich przedszkoli, w których ma miejsce przygotowywanie dzieci do rygorów i dyscypliny, z którymi później spotkają się w szkole, a także w miejscu pracy.

W związku z tym nie tylko wygląd i skład jedzenia jest tu ważny, ale także wspólne spożywanie posiłków: jest to czynność, która wydaje się mieć szczególne znaczenie (przynajmniej czytając opisy Allison, a także innych badaczy kultury japońskiej, których ona cytuje), gdzie duży nacisk kładzie się na wspólne jedzenie i czekanie, aż ostatnia osoba skończy swoją porcję.

Pozostawienie jakichkolwiek resztek posiłku nie wchodzi w tym przypadku absolutnie w rachubę, a zachowanie dzieci podczas jedzenia jest przedmiotem obserwacji przez nauczycieli, a także jest później w pewien sposób oceniane podczas spotkań z rodzicami.

Jest to wynikiem wymogów stawianych przez system edukacyjny: uczeń, aby wdrożyć się w system, który szkoła mu przekazuje, musi się mu całkowicie podporządkować, ryzykując nie tylko represje ze strony nauczyciela (bezpośrednio czy też pośrednio poprzez rodziców), lecz także odrzucenie przez kolegów i rówieśników.

W tym miejscu może nasunąć się na myśl analogia z innymi instytucjami państwowymi, takimi jak szpitale czy więzienia, gdzie również kształtowanie nawyków jedzeniowych zostaje przejęte przez autorytety i czynniki zewnętrzne. Uczenie dzieci polega na „zrutynizowaniu codziennych obowiązków, przez co zostają one zsocjalizowane jako w wysokim stopniu posłuszne i grzeczne”³. O tym, jak ważne jest to wpasowanie się w obowiązujący system świadczyć może fakt, że w czasopismach traktujących o obento można znaleźć rady, w jaki sposób wprowadzać do dziecięcego zestawu potrawy, których dziecko nie lubi, a także, w jakim wieku np. wymagać od dziecka, żeby swoje drugie śniadanie zjadało za pomocą pałeczek, co uchodzi za czynność trudniejszą, ale i też bardziej zgodną z japońskimi zwyczajami.

Duża rola matek w tym systemie nakazuje zadać dwa pytania: o rolę kobiety w japońskim społeczeństwie, sprowadzoną do dbania o trwałość i jakość domowego ogniska, oraz o to, w jaki sposób system ów w swoim funkcjonowaniu wykorzystuje matkę (gdyż ojcowie nie partycypują w tym procesie, jako że poświęcają się pracy zawodowej). 

1 Anne Allison Japanese Mothers and Obentos. The Lunch-Box as Ideological State Apparatus w: Food and Culture. A Reader. Routledge Press, Londyn 1997, s. 298 

2 ibidem

3 ibidem, s. 304